Child Abandonment in 19th Century Lisbon: The Provenance and Distribution of Foundlings Through a GIS Lens

Published 2025-01-25
Keywords
- Foundlings’ welfare policy,
- Child abandonment,
- Lisbon Misericórdia,
- Lisbon Foundling House,
- Foundlings’ geographical provenance
- Foundlings’ geographical distribution,
- Geographic Information System ...More
How to Cite
Copyright (c) 2025 Joana Vieira Paulino

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Accepted 2025-01-22
Published 2025-01-25
Abstract
In Portugal, until the late 1860’s, child abandonment was an anonymous, legal, and generalized practice. The Santa Casa da Misericórdia de Lisboa (SCML) was responsible for the guardianship of Lisbon’s abandoned children, the Portuguese capital and largest city. Nevertheless, the character of such a practice led to increasing numbers. A debate then emerged and became more vigorous over the mid-century, culminating in the decree of 1867. This replaced the wheels, a wooden cylinder which rotated to allow anonymous abandonment, with controlled and justified admissions, the generalization of lactation subsidies, and policing around the institutions. Where did foundlings come from and where were they sent when raised by external wet nurses after their abandonment? Was there a spatial pattern? To produce a spatial and visual representation of this distribution and coverage to address the research questions, this analysis relies on the SCML quantitative reports and on SIGMA, a GIS-database designed to depict the evolutions in Portuguese administrative divisions. We conclude that most foundlings came from Lisbon and, in later years, from those Lisbon parishes hosting the popular and working classes, and later preferably distributed to wet nurses living in the countryside, thereby achieving the institution’s goals.
Highlights:
- The end of anonymous child abandonment in Portugal and a case study of 19th century Lisbon.
- The provenance of abandoned children at the municipal (Portugal) and parish (Lisbon) levels through a GIS.
- Distribution of foundlings to external wet nurses & teachers of crafts at the municipal level (Portugal) through a GIS.
Downloads
References
- (1870). Decreto de 14 de Janeiro de 1868. Collecção Official da Legislação Portugueza. Anno de 1869. Imprensa Nacional.
- (1837). Decreto de 14 de Setembro de 1868. Collecção Official da Legislação Portugueza. Collecção de Leis e de Decretos e outras Providências Regulamentares, desde 16 até 30 de Setembro. Imprensa Nacional.
- (1868). Decreto de 21 de Novembro de 1867. Collecção Official da Legislação Portugueza, anno de 1867. Imprensa Nacional.
- Alcântara, A. R. (2019). Espaços da Lisboa operária. Trabalho, habitação, associativismo e intervenção operária na cidade na última década do século XIX. Faculdade de Ciências Sociais e Humanas da Universidade Nova de Lisboa. https://run.unl.pt/handle/10362/68125
- Alves, D. (2010). A República atrás do balcão: os lojistas de Lisboa na fase final da monarquia. Faculdade de Ciências Sociais e Humanas da Univer-sidade Nova de Lisboa. https://run.unl.pt/handle/10362/4658
- Alves, D. (2004). Evolução das freguesias da cidade de Lisboa ao longo do século XIX – SIGMA, SIG e Modelação de Dados Aplicados à História de Portugal [Paper presentation]. eSIG 2004, VIII Encontro de Utilizadores de Sistema de Informação Geográfica. Oeiras. https://run.unl.pt/handle/10362/4924
- Alves, D. (2016). Humanidades Digitais e Investigação Histórica em Portugal: perspetctiva e discurso (1979-2015). Práticas da História, 1(2), 89-116. https://research.unl.pt/ws/portalfiles/portal/2267213/PDH_02_DanielAlves.pdf
- Alves, M. L. G. (2013). A Real Casa dos Expostos de Lisboa e a Aprendizagem de Ofícios (1777-1812). Faculdade de Letras da Universidade de Lis-boa. https://repositorio.ul.pt/handle/10451/12206
- Ariés, P., Duby, G. (dir.) (1990-1991). História da vida privada, vols. 4 e 5. Edições Afrontamento.
- Arquivo Histórico da Academia das Ciências de Lisboa [AHACLX, Historical Archive from the Royal Academy of Sciences of Lisbon], Manuscritos da série vermelha, nº 21, 1783.
- Arquivo Histórico da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [AHSCML, Historical Archive from the SCML], Fund: Santa Casa da Misericórdia de Lisboa; Section: Órgãos da Administração; Subsection: Mesa/Administração; Serie: Livros de atas das sessões da Mesa; Livro nº 2 de atas das sessões da Mesa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa, 1853. Ref. SCML/OA/MS/04/Lv002.
- Arquivo Histórico da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [AHSCML, Historical Archive from the SCML], Fund: Santa Casa da Misericórdia de Lisboa; Section: Órgãos da Administração; Subsection: Mesa/Administração; Serie: Livros de atas das sessões da Mesa; Livro nº 7 de atas das sessões da Mesa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa, 1861-1870. Ref. SCML/OA/MS/04/Lv007.
- Arquivo Histórico da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [AHSCML, Historical Archive from the SCML], Fund: Santa Casa da Misericórdia de Lisboa; Section: Órgãos da Administração; Subsection: Mesa/Administração; Serie: Livros de atas das sessões da Mesa; Livro nº 10 de atas das sessões da Mesa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa, 1874-1875. Ref. SCML/OA/MS/04/Lv010.
- Arquivo Histórico da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [AHSCML, Historical Archive from the SCML], Fund: Santa Casa da Misericórdia de Lisboa; Section: Órgãos da Administração; Subsection: Mesa/Administração; Serie: Livros de atas das sessões da Mesa; Livro nº 12 de atas das sessões da Mesa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa, 1877-1882. Ref. SCML/OA/MS/04/Lv012.
- Arquivo Histórico da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [AHSCML, Historical Archive from the SCML], Fund: Santa Casa da Misericórdia de Lisboa; Section: Órgãos da Administração; Subsection: Mesa/Administração; Serie: Livros de atas das sessões da Mesa; Livro nº 13 de atas das sessões da Mesa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa, 1882-1889. Ref. SCML/OA/MS/04/Lv013.
- Arquivo Histórico da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [AHSCML, Historical Archive from the SCML], Fund: Santa Casa da Misericórdia de Lisboa; Section: Órgãos da Administração; Subsection: Mesa/Administração; Serie: Livros de atas das sessões da Mesa; Livro nº 14 de atas das sessões da Mesa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa, 1889-1890. Ref. SCML/OA/MS/04/Lv014.
- Arquivo Histórico da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [AHSCML, Historical Archive from the SCML], Fund: Santa Casa da Misericórdia de Lisboa; Section: Órgãos da Administração; Subsection: Mesa/Administração; Serie: Livros de atas das sessões da Mesa; Livro nº 15 de atas das sessões da Mesa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa, 1890-1898. Ref. SCML/OA/MS/04/Lv015.
- Arquivo Histórico da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [AHSCML, Historical Archive from the SCML], Planta geral do edifício de São Roque, c. 1808-1813.
- Arquivo Nacional Torre do Tombo [ANTT, National Archive Torre do Tombo], Fund: Ministério do Reino; Section: Conselho Geral de Beneficên-cia; Serie: Negócios Diversos do Conselho Geral de Beneficência; bdl. 4507.
- Arquivo Nacional Torre do Tombo [ANTT, National Archive Torre do Tombo], Polícia Civil de Lisboa(1877). Livro de Matrícula do pessoal d’este corpo com principio em janeiro de 1877. Imprensa Nacional.
- Arquivo Nacional Torre do Tombo [ANTT, National Archive Torre do Tombo], Polícia Civil de Lisboa (1885-1891). Polícia Civil de Lisboa. Matrículas do pessoal do corpo, Book 2, Serie 2, Numbers 798-1596.
- Barreira, C. M. G. (2016). Alguns aspectos da prostituição em Lisboa no século XIX. Revista In Comunidade, 47. https://research.unl.pt/ws/portalfiles/portal/4109967/Alguns_aspectos_da_prostitui_o_em_Lisboa_no_s_culo_XIX.pdf
- Bartolomé Martínez, B. (1991). La crianza y educación de los expósitos en España entre la Ilustración y el Romanticismo (1790-1835). Historia de la educación: Revista interuniversitária, 10, 33-62. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=87453
- Conde de Rio Maior (1866). Uma opinião sobre os expostos da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa. Imprensa Nacional.
- Cortes, N. (1991). O abandono de crianças no Algarve. O caso dos expostos de Loulé (1820-1884). Faculdade de Letras da Universidade do Porto.
- Criado Atalaya, J. A. (2009). Abandono infantil en la ciudad de Tarifa en el primer tercio del siglo XIX. Aproximación al estudio del abandono infantil a través de las actas de cabildo en el reinado de Fernando VII. Almoraima, 38, 149-160. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7223537
- Cruz, F. I. dos S. (2021). Da prostituição na cidade de Lisboa. Etnográfica Press. https://books.openedition.org/etnograficapress/4633
- Cubeiro, T. M. R. (2011). A assistência à infância em Torres Novas: estudo dos subsídios de lactação concedidos pela Câmara Municipal (1873-1910). Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra. https://estudogeral.uc.pt/handle/10316/20412
- Dubert, I., & Muñoz-Abeledo, L. (2023). Gender, work, and family economies: wet nurses in rural Galicia (1850–1900). Rural History, 34(2), 147–164. https://doi.org/10.1017/S0956793322000164
- Ferreira, J, Ferreira, O. (1995). O abandono de crianças na Roda da Câmara Municipal de Faro entre 1839 e 1848. Expostos e ilegítimos na reali-dade ibérica. Actas do III Congresso da (ADEH) Associação Ibérica de Demografia Histórica, vol. 3. Biblioteca das Ciências do Homem / Edições Afrontamento, 139-158.
- Fonte, T. A. da (2004). No Limiar da Honra e da Pobreza. A Infância Desvalida e Abandonada no Alto Minho (1698-1924). Instituto de Ciências Sociais da Universidade do Minho. https://repositorium.uminho.pt/bitstream/1822/887/1/TESE%20DOUTORAMENTO.pdf
- Fonte, T. A. da (2005). O abandono de crianças em Ponte de Lima (1625-1910). Câmara Municipal de Ponte de Lima / Centro de Estudos Region-ais.
- Fuchs, R. (1984). Abandoned children. Foundlings and Child Welfare in Nineteenth-Century France. State University of New York Press.
- Gonçalves, C. G. R. (2007). A construção de uma polícia urbana (Lisboa, 1890-1940). Institucionalização, organização e práticas. Instituto Superior de Ciências do Trabalho e da Empresa. https://repositorio.iscte-iul.pt/bitstream/10071/632/1/A%20Construção%20de%20uma%20Polícia%20Urbana.pdf
- Gordi, M. G., Pellegrini, L. (1974). Un problema di storia sociale. L’infanzia abbandonata in Italia nel secolo XIX. La Nuova Italia.
- Gregory, I., Ell, P. S. (2007). Historical GIS. Technologies, Methodologies, and Scholarship. Cambridge University Press. https://www.academia.edu/860265/Historical_GIS_Technologies_Methodologies_and_Scholarship_Cambridge_Studies_in_Historical_Geography_No_39_
- Hernández García, R. et. al. (2022) Expósitos y nodrizas: geografía de la pobreza en el Valladolid del siglo XVIII. Investigaciones Históricas. Época Moderna y Contemporánea, 42, 615–50. https://doi.org/10.24197/ihemc.42.2022.615-650
- Hunecke, V. (1989). Il Trovatelli di Milano: Bambini esposti e famiglie espositrice del XVII al XIX secolo. Il Mulino.
- Hunecke, V. (1985). Les enfants trouvés: contexte européen et cas milanais (XVIII-XIX siècles). Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine, 32, 3-29.
- Jablonka, I. (2006). Ni père ni mère: histoire des enfants de l'Assistance publique, 1874-1939. Seuil.
- Kertzer, D., et. al. (1999). Childhood mortality and quality of care among abandoned children in nineteenth-century Italy. Population Studies, 53(3), 303-315. https://doi.org/10.1080/00324720308085
- Kertzer, D. (1991). Gender ideology and infant abandonment in nineteenth-century Italy. The Journal of Interdisciplinary History, 22(1), 1-25. https://doi.org/10.2307/204563
- Knowles, A. K. (2016). Historical Geographic Information systems and Social History. Social Science History, 40(4). 741–750. https://doi.org/10.1017/ssh.2016.29
- Knowles, A. K. (2020). Introduction. Social Science History, 24(3). 451-470. https://doi.org/10.1215/01455532-24-3-451
- Le Boularger, I. (2011). L’abandon d’enfants. Presses Universitaires de Rennes.
- Lopes, M. A. (2008). A intervenção da Coroa nas instituições de protecção social de 1750 a 1820. Revista de História das Ideias, 29, 131-176. https://doi.org/10.14195/2183-8925_29_5
- Lopes, M. A. (2013). As mulheres e as famílias na assistência aos expostos. Região de Coimbra (Portugal), 1708-1839. Caderno Espaço Feminino, 26(2), 290-321.
- Lopes, M. A. (2000). Assistência e Controlo Social. Coimbra (1750-1850). Palimage.
- Lopes, M. A. (2002). Crianças e jovens em risco no século XVIII e XIX. O caso português no contexto europeu. Revista de História da Sociedade e da Cultura, 2, 155-184. https://eg.uc.pt/bitstream/10316/25021/1/Crianças e jovens em risco.M.A.Lopes.pdf (number of pages adopted)
- Lopes, M. A. (2016), Mães solteiras entre a repressão e os apoios do Estado: intimações, subsídios e abandonos no distrito de Coimbra, 1850-1890. Do silêncio à ribalta. Os resgatados das margens da História (séculos XVI-XIX). Lab2PT, 37-54.
- Lopes, M. A. (1993). Os pobres e a assistência pública. História de Portugal. O Liberalismo (1807-1890), vol. 5. Círculo de Leitores, 501-515.
- Martín Espinosa, N. M. (2012). Madres que abandonan: niños expósitos en la Inclusa de Toledo (1900-1930). Facultad de Humanidades de Toledo. https://dialnet.unirioja.es/servlet/tesis?codigo=113314
- Medina Plama, R. (2014). Escrituras de adopción o prohijamiento de expósitos de la Inclusa de Madrid (1700-1852). Cuadernos de Historia del Derecho, 21, 189-211. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4998828
- Pais, J. M. (2008). A prostituição e a Lisboa boémia: do século XIX aos inícios do século XX. Ambar.
- Pérez Moreda, V. (coord.) (1996). Expostos e ilegítimos na realidade ibérica do século XVI ao presente. Actas do III Congresso da ADEH (Associ-ação Ibérica de Demografia Histórica), vol. 3. Edições Afrontamento.
- Pérez Moreda, V. (2005). La infancia abandonada en España (siglos XVI-XX). Discurso leído el dia 8 de mayo de 2005 em la recepción pública del Excmo. Sr. Don Vicente Pérez Moreda … . Real Academia de la Historia.
- Pérez Serrano, J. (1991). La Casa de Expósitos de Cádiz en la primera mitad del siglo XIX: avances y retocrsos de la reforma liberal en el sistema benéfico. Trocadero, 3, 85-116. https://doi.org/10.25267/Trocadero.1991.i3.05
- Ransel, D. L. (1988). Mothers of Misery: Child Abandonment in Russia. Princeton University Press.
- Reis, M. J. P. (1993). Crianças abandonadas e expostas no concelho de Alenquer (1866-1891). Faculdade de Ciências Sociais e Humanas da Univer-sidade Nova de Lisboa.
- Revuelta Eugercios, B. (2011). Los usos de la inclusa de Madrid, mortalidad y retorno a principios del siglo XX (1890-1935). Universidad Com-plutense de Madrid. https://docta.ucm.es/entities/publication/6b83a1ec-2247-448e-a999-2b7c9a00e09a
- Revuelta Eugercios, B. (2012). Releasing mother’s burdens: child abandonment and retrieval in Madrid, 1890-1935. The Journal of Interdiscipli-nary History, 42(4), Spring 2012, 645-672. https://doi.org/10.1162/JINH_a_00308
- Rodrigues, T. F. (1995). Viver e morrer na Lisboa Oitocentista (Migrações, Mortalidade e Desenvolvimento). Ed. Cosmos.
- Rodríguez Martín, A. M. (2009). Las nodrizas de las inclusas: las amas de leche de la Casa de Maternidad y Expósitos de Barcelona, 1853-1903. Cuestiones de género: de la igualdad y la diferencia, 4, 65-94.
- Rollet-Echalier, C. (1990). La politique à l’egard de le petite enfance sous la IIIe République. Presses Universitaires de Paris.
- Rollo, M. F., Gomes, P. M., Cueto-Rodríguez, A. (2020). Polícia(s) e Segurança Pública: Histórias e Perspetivas Contemporâneas. MUD – Museu da Polícia
- Roque, J. L. (1982). Classes populares no distrito de Coimbra do século XIX: 1830-1870. Contributo para o estudo. Faculdade de Letras da Univer-sidade de Coimbra.
- Sá, I. dos G. (1995). A circulação de crianças na Europa do Sul: o caso dos expostos do Porto. Fundação Calouste Gulbenkian / JNIC.
- Sá, I. dos G. (1992). A circulação de crianças na Europa Meridional do século XVIII: o exemplo da “Casa da Roda” do Porto”. Boletín de la Aso-ciación de la Demografía Histórica, X(3), 115-123. https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/3420/1/circulação.pdf
- Sá, I. dos G. (1993). Assistance to children in north-west Portugal: the case of pre-industrial Braga. Cadernos do Noroeste, 6(1-2), 96-116. http://repositorium.sdum.uminho.pt/handle/1822/3391
- Sá, I. dos G. (2000). Subalternas ou excluídas? O caso das crianças abandonadas no Antigo Regime demográfico. Exclusão na História, 41-51. http://repositorium.sdum.uminho.pt/handle/1822/5126
- Santa Casa da Misericórdia de Lisboa (1998). Colectânea legislativa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa (1498-1998). Santa Casa da Misericór-dia de Lisboa.
- Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [SCML] (1836-1861), Relatório e contas da comissão administrativa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa relativas ao anno económico de... . Imprensa Nacional.
- Santa Casa da Misericórdia de Lisboa [SCML] (1862-1906), Relatório que a Mesa da Santa Casa da Misericórdia de Lisboa dirigiu ao illustrissimo e excelentissimo senhor Ministro e Secretario d’Estado dos Negócios do Reino com as contas da gerência do anno económico de... . Imprensa Nacional.
- Santos, G. de A. A. B. dos (2002). A Assistência da Santa Casa da Misericórdia de Tomar. Os Expostos (1799-1823). Santa Casa da Misericórdia de Tomar.
- Sarasúa, C. (ed.) (2021). Salarios que la ciudad paga al campo. Los salarios de las nodrizas de las inclusas en España, 1700-1900. Alicante: Universidad de Alicante.
- Sarasúa, C., Erdozáin, P., & Hernández, R. (2023). Nursing babies to fight poverty: wages of wet nurses of Spanish Foundling Hospitals in the 18th and 19th centuries. Revista de Historia Económica / Journal of Iberian and Latin American Economic History, 41(2), 243–271. https://doi.org/
- 1017/S0212610922000167
- Silveira, L. E. da (2014). Geographic Information Systems and Historical Research: An Appraisal. International Journal of Humanities and Arts Com-puting, 8(1), 28-45.
- Silveira, L. E. da (2001). Os Recenseamentos da População Portuguesa de 1801 e 1849. Edição Crítica. Instituto Nacional de Estatística.
- Tiago, S. M. B. R (1998). Subsídios para o estudo dos expostos em Viana – século XIX. Cadernos Vianenses, 23, 171-206.
- Urbano, P. (2020). Adelaide Cabete e a génese da polícia feminine. Polícia(s) e Segurança Pública: Histórias e Perspetivas Contemporâneas. MUD – Museu da Polícia, 217-233.